le linguiste فصلنامۀ زبانشناس 
سبب نوشتن قهوه‌نامه
توسط زبانشناس le linguiste در ۰۵ شهریور ۱۴۰۰ در جهان اندیشۀ کودکان
سَببِ نِوِشتنِ قهوه نامه
هدف اصلی این قهوه‌نامه ایجاد فضائی سالم و رفتار خوش و نیک در جامعه و تشویق جوانان و پیران به پرهیز از دود و دودکشی‌ها و روی آوردن به نوشابه‌ای بی‌خطر و سالم که حلال است و نیز ایجاد شوق و عشق در قهوه‌نوشان به خواندن شعر و رباعی و رباعی‌سرائی، زیرا که رباعی کوتاه‌ترین و زیباترین و عمیق‌ترین شعر چهار خطی و چهار مصرع فارسی است. اندیشمند ادیب فارسی و عربی‌دان، زبانشناس و استاد تاریخ فرانسوی، جیمز دارمِستِتِر James Darmesteter (28 March 1849 – 19 October 1894) استاد Collège de France که بر سنگ مزارش این عبارت فارسی «شبی در میان و خدا مهربان» نقش بسته، در مقدمهٔ ترجمه رباعیاتِ خیام به اثر بنیان و ریشه‌های شعر فارسی، هم در باب رباعی چنین اشاره و استناد کرده است
Les Origines de la Poésie Persane. E. Leroux, 1887.
Un mot sur la forme du quatrain persan. Le quatrain ou rubaii se compose de quatre vers dont le premier, le second et le quatrième riment ensemble; le troisième est blanc. Le quatrain est tout un poème qui a son unité de forme et d’idée; manié par un vrai poète, c’est le genre le plus puissant de la poésie persane. La répercussion des rimes, enveloppant et accentuant le silence du vers blanc, produit des harmonies et des contrastes de sons qui donnent un relief étrange aux harmonies et aux contrastes de l’idée.
این هم سنگِ قَبرِ این دانشمند شرق‌شناس و فردوسی‌شناس که ترکیب “شعر سپید” هم در نوشته‌اش به کار رفته است
شبی در میان و خدا مهربان
استاد محب علی آبسالان علاوه بر این سه بیت زیر، قطعهٔ شعر خداوند عشق و خداوند جان را هم سروده‌اند که در ادامهٔ بحث خواهید دید و این مصرع سنگ مزار این خاورشناس را نیز در هر دو سروده‌اش آورده‌اند.
این استاد و محقق ادبیات فارسی و عرفان در مقالهٔ خود [شاهنامهٔ فردوسی در تاریخ ادبیات فرانسه مجموعهٔ مقالات همایش بینالمللی بزرگداشت فردوسی 1390] به‌شخصیت برجستهٔ علمی فرانسه جیمز دارمِستِتِر اشاره دارند و می‌نویسند که در کتاب سرچشمه‌های شعر فارسی پس از تمجید ترجمهٔ ژول مول، فردوسی را به‌عنوان پیام‌آور حماسه Prophète de l’épopée معرفی می‌کند و در این کتاب تلاش می‌کند تا نقاط مشترک کتاب مهابهاراتا حماسهٔ هند را با شاهنامهٔ فردوسی مقایسه کند. به‌عنوان نمونه، شباهت‌های از خود گذشتگی کیخسرو به هنگام ناپدید شدن در برف و پادشاهی به نام یودیکتیر را نشان می‌دهد و اثبات می‌کند که این افسانه بعدها به حماسه‌های هند افزوده شده که در شاهنامهٔ فردوسی مبین تمام خصوصیات یک سنت باستانی و اصیل است.
هزاران امید از گناهِ نهان
استاد دکتر حسین برهانی، روانپزشک متخصصِ خوشنام و مهربان در شهرستان قم نیز، در راه باز گشت از “مزرعۀ سبزِ پستهٔ گازرون” این سروده و همین مصرع سنگِ مزار را به این مجموعه افزودند که جای تشکر فراوان دارد
این مثنوی سرودۀ استاد حاج حسن رجبیان شاعر خامه‌روان است که “قهوهْ‌تلخ” و مصرع “شبی در میان و خُدا مهربان” در این قطعه به‌کار رفته است که به‌یقین در قیشلاقِ نجف‌آبادِ قوچان، زادگاهِ من، این مثنوی زیبا، مثنوی شیوا و پر معنا بَر قَبرِ خاموشِ من، بَر مَزارِ خاموشِ این اهل قلم، این زبانشناس، این کم‌ترین بندگانِ خُدا، نوشته خواهد شد.
این قطعه را نیز استاد محمدی‌نیا سروده‌اند و بر گسترش زبان و ادبیات فارسی در قرون گذشته اشاره کرده‌اند.
همان‌گونه که در بالا اشاره شد، این قطعه را نیز استاد مُحب‌علی آبسالان با نگاهی عارفانه و عاشقانه سروده‌اند و به گفتگوی “میان دو ذات” اشاره‌ای کوتاه داشته‌اند، زیرا که کاربرد این مفاهیم عرفانی از قرن چهارم به‌بعد در آثار عارفان مرسوم بوده است.
تعریف رباعی و مصرع سپید
جیمز دارمِستِتِر در باب رباعی در یکی از ترجمه‌های رباعیات خیام این تعریف را از رباعی داده و ترکیب شعر سپید را هم برای مصرع سوم رباعی به‌کار برده است: “چند کلمه در شکل و ساخت رباعی فارسی این است. رباعی، چهارپاره، چهار مصرع دارد که نخستین مصرع، دومین مصرع و چهارمین مصرع هم قافیه‌اند و مصرع سوم رباعی سپید است و قافیه ندارد. رباعی شعری است کامل از نظر معنائی شکل و ساخت شعری که سرودۀ شاعر رباعی است. این نوع شعر قوی‌ترین نوعِ شعر فارسی است. تَعَدد قافیه‌ها در رباعی به‌گونه‌ای است که سکوتِ مصرع سپید را برجسته می‌نماید و تضادها و هم‌آهنگی صوت‌ها به هم‌آهنگی‌ها و خوش‌آهنگی‌ها و تضادها می‌افزاید و برجستگی خاصّی به اندیشهٔ رباعی می‌بخشد”.
هرچند که مولانا جامی، شاعر نامیِ خراسان بزرگ، خراسان سُتُرگ می‌فرمایند “در شعر مَده عُمرِ گرانمایه به باد” ولی در این قهوه‌نامه مطمئن هستیم که عمر به باد نداده‌ایم نه سرایندگان رباعی‌ها و نه دیگر پدیدآورندگان کتاب قهوه‌نامه که من، این کم‌ترین بندگان خدا، یکی از آنان به‌شمار می‌روم. من و همکاران این اثر، در کتاب پیشِ رو، تلاش کرده‌ایم ابتدا نگاهی گذرا به تاریخ قهوه و قهوه‌نوشی بیندازیم و سرانجام این کتاب را در ده گفتارِ مُزیّن رباعی‌های قهوه‌ای و یک گفتار پایانی در شناخت رباعی و 24 وزن رباعی و رباعی‌سرائی به انجام و پایان برسانیم.
البته به‌سبب برخی جرائم در جامعه و ستم پیشگی‌ها و بی‌حرمتی‌ها به این اهل قلمِ زبانشناس و زیرِ پاگذاشتن حقوقِ دیگران و برخی شرارت‌های جاری در روستاها، اتمام این کتاب قهوه‌نامه را چهار ماه و اندی به تأخیر انداخت. بنا براین سرگذشت تلخ این اهل قلم و توطئه چینی منافقان در زمستان 1399 و ضرب و شَتْمِ نویسندهٔ این قهوه‌نامه، رنج نامهٔ این اهل قلم درد کشیده و دل شکسته را نیز به پایان کتاب افزودیم و در نتیجه به چند داوری پیران روشن خرد در روستاها و بستن شیره‌کش‌خانه‌ای در نجف‌آباد و چند نمونهٔ داوری در گذشته‌های دور هم اشاره گذرائی کردیم به این امید که شاید دیگر از این‌گونه نافرمانی‌ها، زورگوئی‌ها و توطئه‌چینی‌ها در جامعه رخ ندهد و شرورها طبق قانون به‌سزای اعمال‌شان برسند و به‌گفتۀ مولانا عبدالرحمان جامی، عدل و عدالت گستری و مسند عدل در سراسر ایران رواج پیدا کند و آسایش ستم‌دیدگان به نحو احسن فراهم گردد.
بدیهی است که این‌گونه اشرار و زورگوها، همه اهل فنِ روان گردان‌ها و تریاک و گل و حشیش و بنگ و شیشه و گَرْد هستند و یا همواره سیگار و قلیان به‌دست می‌باشند یا شراب و “عَرَخ”ْ می‌خورند. امیدواریم که پند و اندرزهای این کتاب دین و دینداری را در ایران رواج دهد و مانع دروغ‌پردازی‌ها و دروغ گفتن‌ها گردد و منافقان را به سوی حق و حقیقت‌گوئی بکشاند تا این‌گونه بدبختی‌ها را رها کنند و جامعه را دُچار بدبینی، بدبختی‌های مُخَرِّب اجتماعی، خانوادگی، بی‌دینی، نفاق، نفاق‌پروری و نفاق‌افکنی نکنند که شاعر خامه‌روان هم نالان از کردار ِمنافقان چنین می‌فرماید:
تشکُرها و سپاسگُزاری‌‌ها
ابتدا باید یادآور شوم که بر اساس شعر قرن یازدهم شاعر فرانسوی دِلیل، دو ترجمه و متن اصلی فرانسه آن را در این قهوه‌نامه آورده‌ام، دو استاد بزرگوار همین شعر قهوه را به شعر سنتی فارسی در دو وزن مختلف چه زیبا و آهنگین به نظم در آورده‌اند. شعر اول اثر خامه‌روان استاد حاج حسن رجبیان، مدیر کتابخانهٔ حضرت آیت‌الله حائری قم است و شعر دیگر قهوه ترجمه شعر شاعر فرانسوی و مثنوی قهوه اثر استاد دکتر مهدی محمدی‌نیا، استادیار دانشگاه ولایت است که جا دارد، با این رباعی زیبا از ایشان هم تشکر شود:
علاوه بر این دو استاد عزیز و مهربان، از زحمات دیگر همکاران و عزیزان نیز تشکر و قدردانی شود زیرا که همهٔ آنان با سعۀ صدر تمام در بهتر و کامل‌تر شدن این قهوه‌نامه به نگارندهٔ این سطور و به پدیدآورندگان آن کمک‌های شایانی کردند:
-سرکار خانم دکتر شهرزاد ماکوئی، همکار ارجمند دانشگاهی و عضو هیئت تحریریهٔ فصلنامهٔ بینالمللی زبانشناس که شعرِ قهوه، ترجمهٔ رباعی با همسرِ گُل قهوه‌عَسَل می‌نوشم و نیز متن نامهٔ استاد آندراده را از زبان فرانسه به فارسی ترجمه‌ای آزاد و شیوا کردند و اما من که قبلاً در تهران پای صحبت گرم شادروان ابراهیم ماکوئی هم قهوه خوردم و هم قهوه هدیه گرفتم چون همزمان با نوشتن این قهوه‌نامه پدر بزرگوار ایشان به رحمت ایزدی پیوست، دو تن از فرهیختگان [1] یادگاری از شاعر فرهیخته استاد حاج ابوالفضل عرب‌زاده و [2] و یادگار دیگری از شاعر خامه روان استاد حاج حسن رجبیان هم این مادۀ تاریخ وفات ایشان را به حسابِ جُمَل- حروف جُمَل،حسابِ ابجد- به‌نظم در آورده‌اند تا با همکار گرامی استاد و دکتر شهرزاد ماکوئی، مادرگرامی، خواهر و برادرشان و نیز دیگر بازماندگان این شادروان به جنت پرکشیده همدردی گردد.
سرکار خاتون اولْکَر بیگُم، بانو پروین نورصالحیِ باجگیران، مادر بُزرگِ مهندس حامد برهانی، مریم برهانی، شقایق و حُسنا رشیدی هُویَه و نیلوفر و دانیال آبسالان. این سرکار خانم اولْکَر بیگُم که مادر بزرگوار دکتر مهندس محمد ابراهیم بیگ ثانی است و هم ایشان است که توجّه مرا به کاسنی و قهوه کاسنی جلب کردند و دو منبع ارزندهٔ گیاهان داروئی را در اختیارم قرار دادند و این هم ترجمهٔ آزاد مفهوم این رباعی زیبا به زبان فرانسه و این هم خود رباعی که برای ایشان سروده شده است.
سرکار خانم دکتر مهندس سحر محمودی، همسر مهربان مهندس حامد برهانی که چند دستور قهوه‌نوشی را آماده کردند و از بلژیک برایم فرستادند.
-سرکار خانم زهرا شفیع پور مَرجی، مُعلم خوبی‌ها و معلم مهربانی‌ها که مطالب قهوه قاووت و “جُو قهوه قاووت” را نوشتند و فرستادند که بی‌گمان ترکیب انواع قاووت‌سازی را از مادرشان شادروان خدیجه شفیعی مَرْجی آموخته‌اند که مادۀ تاریخ وفات این خدیجه با روز وفات حضرت خدیجه بزرگوار همزمان بوده است و دو تن از فرهیختگان شاعر [1] استادحاج ابوالفضل عرب زاده و [2] استاد حاج حسن رجبیان هم این مادۀ تاریخ وفات را به‌نظم در آورده‌اند تا با این معلم خوبی‌ها و بازماندگان این شادروان همدری گردد:
سرکار خانم دکتر رقیهٔ مهری‌نژاد، استادیار دانشگاه آزاد ایرانشهر که شعرهای لِسان عَربی قهوۀ محمود درویش را به زبان فارسی ترجمه کردند.
-سرکار خانم دکتر مهندس آن وآن لی، اُستادْ غُنچه، همسر دکتر مهندس محمد ابراهیم بیگ ثانی در آلمان و پدرشان هونگ لی و مادرشان، نجا لی که ساغر قهوهٔ تنهائی را برای ما فرستادند و نیز برادر ایشان میٖت لی ساکن هانوی که اطلاعات ارزندهٔ قهوه‌سازی و انواع قهوه‌صافی‌های تک نفری، دو نفری و سه نفری و انواع دانه‌های قهوه‌های موجود در ویتنام را هدیه آوردند و از هانوی هدیه‌های ارزنده‌ای را ارمغان راه آوردند و برایم به قم فرستادند.
-سرکار خانم دکتر آنت آبکه، هموطن گرامی اَرمنی تَبار، همکار دانشگاهی و عضو هیئت تحریریهٔ فصلنامهٔ بینالمللی زبانشناس که قهوه و فرهنگ قهوه‌نوشی هموطنان ارمنی را برای این کتاب به زبان فارسی آماده کردند و چند عکس هم از آماده سازی قهوهٔ ارمنی فرستادند
-سرکار خانم شقایق رشیدی هویه نقاش و عکاس هنرمند که عکس‌های استاد شادروان استاد محمد مکری و عکس این حقیر را کشیدند و شعر زیبای شط سیاه طلائی را در شگرد آشامیدن قهوه به قهوه نامه اهداء کردند.
-سرکار خانم مریم برهانی، کارشناس هنرهای اسلامی که دستور پُخت چند شیرینی و قهوه را نوشتند.
-سرکار خانم حُسنا رشیدی هُویَه که به همّت ایشان و دوربین حرفه‌ای خواهرشان شقایق، عکس‌هائی از قهوه‌جوش‌های موجود در قم را گرفتند.
-سرکار خانم دکتر فریبا رضائی متخصّص سیتو پاتولوژی و سرکار خانم نازلی ماکوئی که همواره با انواع قهوه‌های ناب درجهٔ یک که سالیان سال در هر سفرشان در باز گشت به ایران برایم ارمغان آورده‌اند و هنوز هم می‌آورند.
-سرکار خانم زهرهٔ بیرمی هنرمند عکاس مشهدی که عکس‌های هنری ریبائی برای ما آماده کردند و عکس‌های حرفه‌ای را در اختیار ما قرار دادند.
-سرکار خانم مهندس معمار نیلوفر آبسالان که عکس پدرشان را گرفتند و فرستادند و کتاب قهوه نامه را هم با دقت خواندند و بخش‌هائی از کتاب را غلط‌گیری کردند.
-سرکار خانم دکتر آذر آذری نجف‌آباد متخصّص سیتو پاتولوژی آزمایشگاه ایران در قم که یادآور شدند که مادربزرگ‌شان، شادروان سمین عذار رمضانیان باجگیران در تمام روضه‌خوانی‌های ماهانه‌اش در قوچان، به‌همهٔ زنان قهوه و قاووت و چائی می‌داد و نسخۀ نهائی قهوه نامه را با دقت خواندند و کمبودها و غلط‌ها را یادآور شدند.
– استاد ارجمند دکتر کرمعلی قدمیاری، همکار فصلنامۀ زبانشناس که با دو رباعی ترکی و دیگر رباعی‌های خود قهوه نامه را پربار کردند و کمبودها و نارسائی‌ها را یاد آور شدند.
-استاد حاج حسن رجبیان هم که دیوان شعر عربی محمود درویش را در اختیارمان قرار دادند و “سرودِ دَرد” را هم از این دیوان به فارسی شعرگونه ترجمه کردند. دقّتِ نَظرِ و وسواس علمی و هنری این شاعر خامه‌روان قابل ستایش است که چندین بار رباعی‌ها را خواندند و با تغییراتی زیبا _ همان‌گونه که مرسوم شُعَرا هست- تلاش کردند تا زبان رباعی‌ها باز هم شیوا تر و آهنگین‌تر گردد. استاد خامه‌روان نمونه‌های زیبائی از این نوع اشعار بر وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن فراوان دارد.
-استاد بزرگوار آقا حاج ابولفضل عرب‌زاده، پیرِ روشنْ خرد علم کتاب و کتابداری سنتی که نوشته‌های ارزندهٔ خاطرات شیرین قهوه‌نوشی در مراسم عزاداری و قهوخانه‌های کوچهٔ حوض قهوهٔ قم و چند رباعی و شعر در اختیارم قرار دادند و به مناسبت رهائی از بیمارستان برایم نامه و پندنامه فرستادند و جویای سلامتی‌ام شدند.
-استاد دکتر مجید رشیدی هویه، استاد فیزیک دانشگاه سیستان و بلوچستان که عکس‌های فراوانی از قهوه جوش‌های گوناگون و از قهوه صافی‌ها گرفتند و از کمک‌های فکری و قهوه‌های زاهدان هیچ دریغ نکردند
-استاد شاعر گرانقدر یزدی پایتخت نشین، منهدس ساخت و ساز، آقا سید عبدالحمید حسینیزاده، رباعی و غزل‌سرای شیرین گفتار که با محبت بی‌حد خود همراه پدر و مادر شاعر و همسرشان کلبهٔ این کم‌ترین بندگان خدا را در صفا شهر قم مزین فرمودند و آثار و اشعار پدر و مادرشان را در اختیارم قرار دادند و با هم قهوه نوشیدیم و بر این کتاب تلخ گفتار در باب مزه‌ها مزه‌های تلخ، شیرین، تُرش، شُور، تُندوتیز و قهوهٔ یزدی و قهوهٔ تلخ نوشتند و با گفتار شیرین‌شان کام تلخ قهوه‌نوشی مرا شیرین کردند. محبت‌های خاص و بی‌دریغ ایشان جای تشکر ویژه دارد که فرهنگ قهوه خوردن در یزد را با یک رباعی از پدرشان حاج آقا سید محمد حسینیزاده یادآور شدند. قهوهٔ کسی را خوردن در یزد به معنی آرزوی مرگ او را داشتن و شرکت در مراسم ختم اوست.
بر قبضِ من کَسی نَزَنَد مُهری اَز نکول-آقا سیّد رجب چَمَنی”عزیز” شاعر والامقام قوچانی که شعر و تاریخچهٔ قهوه‌نوشی در مسجد یساوول باشی، عِوَضیه و قهوه‌خانه‌ها و تعزیه‌ها و عزاداری‌های مردم میان ولایت، اورته ولایت، حاکم نشین قوچان، شهر قوچان-خبوشان- را با سعهٔ صدر کامل به این مجموعه افزودند و در اردیبهشت سال 1400 نیز مطالب قهوهٔ قوچانی و شیوۀ پخت و آماده کردن قهوهٔ قوچانی را هم برای درج در قهوه نامه فرستادند و از آقایان محمدزادگان، مرادمند، قوچانی، غفرانی و فرازی که در رابطه با قهوه قوچانی مطالبی را بیان نموده بودند، تقدیر و تشکر کرده‌اند.
این شاعر اشاره می‌کند که تا 1316 شمسی از سَرْ ولایت “یوخاری ولایت” تا بام صفی‌آباد، از بام صفی‌آباد و سلطان‌آباد تا پائین ولایت، آشاغی ولایت، شیروان و از اورته ولایت، از خَرْقْ و إسفراین تا رادکان، از رادکان تا کلاتِ نادری و از کلاتِ نادری تا درگز و نوخندان و لُطف‌آباد تا باجگیران و حتی شهر فیروزه و روستاهای کردنشین کرمانج در کوه‌سارهای ترکمنستان در قلمرو خطۀ حکمرانی قوچان و خبوشان بوده است و شعر عامیانهٔ ایشان هم همه این مناطق ترک و کرد و فارس نشین را در برمی‌گیرد که قهوه نوشی در مسجدها و عزاداری‌ها و روضه‌های زنانه رایج بوده است.
-استاد دکتر محب علی آبسالان، شاعر خوش ذوق دیگری که قهوه‌نامه را با دقَّت خوانده‌اند که جای تشکر فراوان دارد. تحلیل و رباعی‌ها و چندین شعر دیگر ایشان در بخش پایانیّ کتاب قهوه نامه آمده است.
– استاد دکتر مهندس محمد ابراهیم آذری نجف‌آباد و قهوۀ ترک یونانی نوشی ایشان در توبینگن آلمان زبان زد است. شیوهٔ پخت قهوهٔ ترک به روش نو را هم پیشنهاد کردند و چندین عکس قهوه جوش و قهوه نوشی را هم از آلمان فرستادند.
-آقا مهندس هادی عبدالمالکی که صفحه‌آرائی نهائی این کتاب را به عهده گرفتند و آرایش کتاب را به نحو اَحْسَن انجام دادند و سر انجام قهوه قره قروت و قهوهٔ ترک روش پُخت محمد ابراهیم بیگ ثانی را هم نوشیدند
-آقا مهندس علی فردوست که کتاب‌های کمیابی را در اختیارم قرار دادند و با هم بارها چه در تهران و چه در قم و حتی در روز مراسم خاکسپاری شادروان امیر فردوست پدرشان، بعد از ناهار در عزاداری با مهمانان قهوه نوش جان کردیم و هنوز هم قهوه‌نوشی ما کماکان در تهران و قم ادامه دارد.
-همشهری قوچانی‌ام که در قهوه‌خانه‌اش در زیبا شهر مشهد، قهوه نوشیدیم با هم در کیفیّت انواع قهوه‌ها گفتگوئی مفصل کردیم.
-سردار جانباز علی بیگ ناصری ترک اُوغلو، همزبان و هم‌اندیش ترک زبانِ این کم‌ترین بندگان خدا می‌باشد. ایشان در تهران خیابان کارگر شمالی قهوهٔ کُهَن را به راه انداخته‌اند و با تلاش فراوان روزی حلال به سر سفره‌اش می‌رساند.
دکتر مهندس محمد ابراهیم آذری نجف‌آباد
وفادار، عاشقِ مادر، اهلِ قلم، شیفتۀعلم و صاحب پژوهش‌های علمی در رشتۀ منابع مدیریت آب در دانشگاه فنی کارلسروهه و دانشگاه اِسِن آلمان
ابو آوا، مهندس حامد برهانی
صاحبِ قلم و خُلق و خُوی و خصلتِ نیک
این هم قهوه جوش کمری زیبا که همین دکتر مهندس محمد ابراهیم بیگ ثانی، باصفا، باوفا، عاشقِ مادر، اهلِ قلم، شیفتۀعلم و قهوه‌نوشی که بعد از پیوستن به دانشگاه فنی کارلسروهه آلمان و ساکن شدن در آن شهر که برایم هدیه آورد و این هم شعر چشم روشنی آمدن ایشان به قم جهت زیارت مادر و خواهران شتافت و این هم عکسی از قهوه‌جوش کمری ارمغان و ره توشۀ ایشان برای پدر پیر خود:
